4.8.1. Ograniczenie lub wyłączenie możliwości zwolnienia od ograniczeń wypowiedzenia

1. Ocena kompetencji stron w zakresie ograniczenia czy wyłączenia możliwości zwolnienia od ograniczeń wypowiedzenia zależy od wyjaśnienia charakteru prawnego art. 764² § 1 k.c. Przepisy k.c. o umowie agencyjnej nie wskazują, czy chodzi tu o regulację bezwzględnie czy też względnie wiążącą. Kwestia ta musi być zatem rozstrzygnięta w drodze wykładni, uwzględniającej przede wszystkim argumenty o charakterze funkcjonalnym.
 

2. W przeciwieństwie do prawa polskiego zakres kompetencji stron w odniesieniu do wypowiedzenia przedwczesnego (wypowiedzenia nadzwyczajnego) został jednoznacznie rozstrzygnięty w prawie niemieckim.

Zgodnie z § 89a ust. 1 zd. 2 HGB prawo nadzwyczajnego wypowiedzenia nie może zostać wyłączone ani ograniczone. W związku z tym przyjmuje się jednolicie, że postanowienia umowne przewidujące całkowite wyłączenie prawa nadzwyczajnego wypowiedzenia, ograniczające je tylko do wskazanych w umowie okoliczności, przewidujące możliwość dokonania wypowiedzenia tylko w ciągu oznaczonego okresu czy też wprowadzające konieczność przeprowadzenia uprzedniej mediacji między stronami, są bezskuteczne (umowa zaś pozostaje skuteczna w pozostałej części)[1].

Zakazem z § 89a ust. 1 zd. 2 HGB obejmuje się również klauzule wprowadzające obowiązek zachowania oznaczonego okresu lub terminu[2] wypowiedzenia nadzwyczajnego[3]. Dopuszcza się natomiast zrzeczenie się już powstałego prawa nadzwyczajnego wypowiedzenia po uzyskaniu przez uprawnionego informacji o zaistnieniu ważnego powodu[4]. Kontrowersje wywołuje kwestia dopuszczalności uzależnienia skuteczności wypowiedzenia od wskazania przez wypowiadającego w oświadczeniu przyczyny wypowiedzenia (czyli od uzasadnienia wypowiedzenia)[5].

Na równi z klauzulami bezpośrednio wyłączającymi lub ograniczającymi prawo wypowiedzenia nadzwyczajnego stawia się postanowienia, które pośrednio utrudniają skorzystanie z tego prawa, tzn. przewidują negatywne konsekwencje majątkowe na wypadek dokonania wypowiedzenia nadzwyczajnego (np. zapłatę kar umownych, natychmiastową wymagalność długoterminowej pożyczki)[6].

Mimo że postanowienia wyłączające lub ograniczające prawo wypowiedzenia nadzwyczajnego uznaje się bezskuteczne, to jednak przypisuje się im pewne znaczenie. Mianowicie, świadcząc o woli stron daleko idącej stabilizacji zobowiązania, mogą one stanowić istotny czynnik wpływający na ocenę układu interesów stron i tym samym na istnienie ważnego powodu wypowiedzenia[7], co niekiedy tłumaczy się przy wykorzystaniu konstrukcji domniemania nieistnienia ważnego powodu, które zawsze może zostać przez wypowiadającego wzruszone[8].

Rozstrzygnięcie niemieckiego HGB nie jest uwarunkowane specyfiką umowy o przedstawicielstwo handlowe czy potrzebą ochrony przedstawiciela handlowego (jest to przepis obustronnie imperatywny[9]). Przyjmuje się w literaturze, że w każdym wypadku prawa wypowiedzenia nadzwyczajnego, opartego na przesłance niemożności wymagania dalszego pozostawania w stosunku umownym, jest ono zasadniczo wyłączone z zakresu kompetencji stron. Przemawia za tym teleologiczny fundament tego prawa: ma ono chronić prawo samostanowienia jednostek poprzez umożliwienie stronom uwolnienie się od zobowiązania, którego kontynuowanie przekroczyło próg „niemożności domagania się” (Unzumutbarkeit)[10]. Wskazuje się, że w przypadku prawa nadzwyczajnego wypowiedzenia mamy do czynienia z niezbywalnym prawem jednostki[11].

 

3. Rozwiązanie uznające przepis regulujący przedwczesne wypowiedzenie za bezwzględnie wiążący nadaje się do przyjęcia – mimo braku wyraźnej deklaracji ustawodawcy – również na gruncie prawa polskiego w odniesieniu do art. 764² § 1 k.c. Takie jest zresztą jednolite stanowisko polskiej literatury[12].

Porządek prawny nie może akceptować umów, które przewidują obowiązek ich wykonywania nawet w sytuacji, gdy od jednej strony nie można wymagać, zgodnie z zasadami słuszności, dalszego pozostawania w stosunku zobowiązaniowym. O tym, że polski ustawodawca takich umów nie akceptuje, świadczy treść przepisów art. 869 § 2 zd. 2 k.c. czy art. 63 § 3 k.s.h., a przede wszystkim treść art. 746 § 3 k.c., wprowadzającego zakaz zrzekania się z góry uprawnienia do wypowiedzenia zlecenia z ważnych powodów.

W jednym punkcie stanowisko polskiego piśmiennictwa różni się od poglądów przyjmowanych na gruncie prawa niemieckiego.

Mianowicie zdaniem T. Wiśniewskiego dopuszczalne jest zastrzeżenie w umowie agencyjnej obowiązku zachowania terminu w razie wypowiedzenia na podstawie art. 764² § 1 k.c. Ma to stanowić wynik rozumowania a maiori ad minus (komu wolno więcej, wolno mniej): skoro strony w razie zajścia okoliczności z art. 764² § 1 k.c. mogą dokonać wypowiedzenia ze skutkiem natychmiastowym, to tym bardziej możliwie jest – na podstawie odpowiedniego zapisu umowy – dokonanie wypowiedzenia ze skutkiem odroczonym[13].

Stanowisko T. Wiśniewskiego spotkało się z aprobatą E. Rott-Pietrzyk. Zdaniem Autorki stronom może zależeć na opóźnieniu wystąpienia skutku wypowiedzenia, a

nie sposób wnikać w motywy działania stron, które, kierując się w końcu własnym interesem, wprowadzają na zasadzie consensusu do umowy takie postanowienia[14].

Przedstawiony pogląd nie jest trafny.

Bezwzględnie wiążący charakter przepisu art. 764² § 1 k.c. oznacza, że zakazane jest jakiekolwiek ograniczenie możliwości dokonania wypowiedzenia przedwczesnego (czyli możliwości zwolnienia od ograniczeń wypowiedzenia). Skutkiem klauzuli przewidującej obowiązek zachowania określonego terminu jest zaś ograniczenie zakresu zwolnienia od ograniczeń wypowiedzenia.

Przykładowo: w umowie zawartej na czas nieoznaczony strony zastrzegają, że w razie zajścia okoliczności z art. 764² § 1 k.c. wypowiedzenie jest możliwe z zachowaniem miesięcznego, zamiast normalnie wymaganego trzymiesięcznego terminu.

W takim przypadku strony są zwolnione od ograniczenia w postaci obowiązku zachowania terminu tylko częściowo (dalej istnieje obowiązek zachowania krótszego terminu), a nie – jakby to wynikało z zastosowania bezwzględnie wiążącego art. 764² § 1 k.c. – całkowicie.

Postanowienie wprowadzające obowiązek zachowania terminu wypowiedzenia sprawia, że strona jest zmuszona, pod sankcją odszkodowawczą, pozostawać w stosunku agencyjnym do upływu oznaczonego terminu mimo że nie można tego, zgodnie z zasadami słuszności, od niej wymagać. Efekt jest zatem taki sam jak w sytuacji klauzuli wyłączającej pewne zdarzenia z kręgu okoliczności uzasadniających zwolnienie od ograniczeń wypowiedzenia.

Przy ocenie skuteczności postanowień przewidujących obowiązek zachowania terminu – jak zresztą przy ocenie wszystkich postanowień ograniczających możliwość dokonania wypowiedzenia przedwczesnego – nie ma żadnego znaczenia okoliczność, że opierają się one na zgodnej woli stron i że ich zastrzeżenie stanowi efekt kierowania się przez strony ich własnym interesem. Wola stron, niezależnie do tego, czym jest motywowana, nie jest bowiem w stanie wyłączyć zastosowania przepisu bezwzględnie wiążącego.

Wszelkie klauzule umowne, które wyłączają lub ograniczają możliwość przedwczesnego wypowiedzenia, należy ocenić jako bezskuteczne w tym sensie, że organ stosujący prawo przy dokonywaniu oceny zasadności wypowiedzenia nie jest nimi związany. Podzielić jednak należy prezentowane w doktrynie niemieckiej ujęcie, zgodnie z którym klauzule takie – dokumentując wolę stron stabilizacji zobowiązania – mogą być uwzględnione przy badaniu, czy od wypowiadającego można wymagać dalszego trwania w zobowiązaniu.