4.1. Uwagi wstępne

Wypowiedzenie umowy agencyjnej w zależności od jej charakteru: zawarta na czas oznaczony czy nieoznaczony, zasadniczo napotyka dwa rodzaje ograniczeń. Chodzi tu albo o obowiązek niedokonywania wypowiedzenia przed nadejściem terminu wygaśnięcia stosunku prawnego, dotyczący umowy na czas oznaczony[1], albo o obowiązek dokonywania wypowiedzenia tylko ze skutkiem odroczonym (obowiązek zachowania terminu wypowiedzenia), aktualny w przypadku umowy na czas nieoznaczony.

Obowiązki te nie mają charakteru bezwzględnego.

Strona dokonująca wypowiedzenia jest z nich bowiem zwolniona w razie zrealizowania się stanów faktycznych opisanych w art. 764² § 1 k.c.:

niewykonania obowiązków przez jedną ze stron w całości lub znacznej części

oraz

zaistnienia nadzwyczajnych okoliczności.

Przepis art. 764² § 1 k.c., patrząc z perspektywy historycznej, jest przepisem nowym. Zarówno bowiem k.h. jak i k.c. sprzed nowelizacji nie zawierały podobnej regulacji.

Podczas gdy jednak na gruncie tego ostatniego aktu prawnego przyjmowano, że każda umowa ajencyjna może zostać wypowiedziana z „ważnego powodu”[2], to w czasie obowiązywania pierwotnych przepisów k.c. o umowie agencyjnej kwestia ta nie była rozstrzygana jednolicie. Obok poglądów dopuszczających taką możliwość, zwłaszcza na podstawie analogiczne stosowanego w tym zakresie art. 746 k.c.[3], spotkać można było również i takie, zgodnie z którymi możliwość taka, ze względu na brak luki mającej uzasadniać stosowanie analogii, nie wchodziła w grę[4].

Mimo że zgodnie z powszechnie przyjętym stanowiskiem dyrektywa 86/653/EWG nie stawia żadnych wymogów w odniesieniu do regulacji krajowych dotyczących wypowiedzenia bez zachowania terminów wypowiedzenia[5], porównanie brzmienia art. 764² § 1 k.c. z art. 16 dyrektywy nie pozostawia wątpliwości co do tego, że to właśnie art. 16 dyrektywy stanowił dla polskiego ustawodawcy bezpośrednie źródło inspiracji przy regulacji wypowiedzenia natychmiastowego. Zgodnie bowiem z jego treścią

dyrektywa nie narusza zastosowania ustawodawstw Państw Członkowskich, które przewidują natychmiastowe rozwiązanie umowy agencyjnej: a) z powodu niespełnienia obowiązków w całości lub częściowo przez jedną ze stron; b) w przypadku wystąpienia wyjątkowych okoliczności” (niem. aussergewöhnliche Umstände, ang. exceptional circumstances, fr. circonstances exceptionnelles).

Wypowiedzenie umowy o przedstawicielstwo handlowe bez zachowania okresu wypowiedzenia znane jest również prawu niemieckiemu jako tzw. wypowiedzenie nadzwyczajne/natychmiastowe (außerordentliche/fristlose Kündigung). Zgodnie z § 89a ust. 1 zd. 1 HGB możliwość taka uzależniona jest od zaistnienia „ważnego powodu” (wichtiger Grund)[6]. „Ważny powód” – w porównaniu do sytuacji wskazanych w art. 764² § 1 k.c. – pełni jednak nieco odmienną rolę, determinowaną „bezpośrednim” a nie, jak w prawie polskim, „obligacyjnym” charakterem ograniczeń wypowiedzenia. Stanowi on przede wszystkim przesłankę skuteczności wypowiedzenia nadzwyczajnego; jego funkcja jako czynnika uwalniającego od ograniczeń prawa wypowiedzenia – dostrzegalna wyłącznie w przypadku umowy zawartej na czas nieoznaczony w odniesieniu do ograniczeń w postaci okresów wypowiedzenia – schodzi na dalszy plan.

Powyższe różnice nie oznaczają bynajmniej, że przy rozstrzyganiu kwestii wątpliwych na tle prawa polskiego niedopuszczalne jest sięganie do dorobku doktryny i orzecznictwa niemieckiego. W obydwu wypadkach chodzi bowiem o regulacje umożliwiające stronom natychmiastowe uwolnienie się z zobowiązania bez poniesienia negatywnych konsekwencji.

Okoliczności opisane w art. 764² § 1 k.c. w toku dalszych rozważań nazywane będą „okolicznościami zwalniającymi od ograniczeń prawa wypowiedzenia”, ewentualnie „podstawami/przyczynami przedwczesnego wypowiedzenia”.