SPIS TREŚCI
Z dotychczasowych wywodów wynika, że czynność prawna dokonywana w wykonaniu prawa wypowiedzenia stanowi czynność prawną jednostronną, czyli dochodzi do skutku przez złożenie oświadczenia woli jednej strony stosunku agencyjnego[1]. Z punktu widzenia kryterium komunikowania oświadczenia woli wypowiedzenie należy zakwalifikować jako czynność prawną wymagającą zakomunikowania innej osobie (czynność prawna indywidualnie adresowana)[2].
Wypowiedzenie stanowi czynność prawną konsensualną, w tym sensie, że dochodzi do skutku wyłącznie poprzez złożenie oświadczenia woli[3].
Nie ma natomiast potrzeby rozważania, czy wypowiedzenie jest zawsze czynnością prawną dokonywaną „między żyjącymi” (inter vivos)[4] czy też w pewnych sytuacjach może być uznana za czynność „na wypadek śmierci” (morits causa). Nawet bowiem wtedy, gdy nastąpienie skutku wypowiedzenia zostało w jakiś sposób współuzależnione od śmierci wypowiadającego, zakwalifikowanie wypowiedzenia jako czynności dokonanej mortis causa pozostaje bez znaczenia z punktu widzenia zastosowania przepisów dotyczących takich czynności[5].
Wyrażono pogląd, że czynności prawne stanowiące wykonanie prawa kształtującego nie są ani czynnościami zobowiązującymi, ani rozporządzającymi, ale stanowią odrębną kategorię czynności prawnych[6]. Konsekwencją takiego stanowiska musiałoby być uznanie, że dokonanie wypowiedzenia umowy agencyjnej przez stronę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych nie wymaga zgody jej przedstawiciela ustawowego (art. 17 k.c.)[7].
Sądzę jednak, że istnieją podstawy do zakwalifikowania wypowiedzenia jako czynności prawnej rozporządzającej.
Przez czynność rozporządzającą z reguły rozumie się czynność, której bezpośrednim skutkiem jest negatywna zmiana w sferze majątkowych praw podmiotowych tego, kto rozporządzenia dokonuje, polegająca na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu lub zniesieniu prawa[8].
Skoro bezpośrednim skutkiem wypowiedzenia jest wygaśnięcie stosunku agencyjnego, to nie powinno być wątpliwości co do tego, że prowadzi ono tym samym do wygaśnięcia wierzytelności wypowiadającego o spełnienie świadczenia za okres przypadający po dniu nastąpienia skutku wypowiedzenia. Jest zatem spełniona przesłanka „zniesienia” prawa podmiotowego.
Należy zaznaczyć, że pogląd o rozporządzającym charakterze wypowiedzenia formułowany jest zarówno w polskiej[9] jak i niemieckiej[10] doktrynie.
W literaturze wyróżnia się – jako podklasę czynności zobowiązujących i rozporządzających – czynności prawne przysparzające (przysporzenia), rozumiane jako czynności bezpośrednio wywołujące korzystne zmiany (zwiększenie aktywów lub ograniczenie pasywów) w sytuacji majątkowej innej osoby niż ta, która zobowiązuje się lub dokonuje rozporządzenia[11].
Z uwagi na skutek wypowiedzenia w postaci wygaśnięcia stosunku agencyjnego i tym samym wygaśnięcie długu adresata wypowiedzenia można by bronić poglądu, że wypowiedzenie jest czynnością prawną przysparzającą. Ustalenie takie nie pociąga za sobą jednak żadnych konsekwencji prawnych, a w szczególności bezcelowe byłoby rozważanie, czy dokonywane przysporzenie musi opierać się na jakiejś kauzie, czy też ma charakter abstrakcyjny[12].
Jak się wydaje, czynność prawna wypowiedzenia nie mieści się również w podziale na czynność prawne odpłatne i nieodpłatne, a w każdym bądź razie – z uwagi na „dwukierunkowość” skutku wypowiedzenia (wygaśnięcie zobowiązań obydwu stron) – na pewno nie można jej zakwalifikować jako czynności nieodpłatnej[13].
[1] Zob. np. Z. Radwański, Prawo…, s. 220; T. Wiśniewski, Umowa…, s. 143; R. Szmidt, Wypowiedzenie…, s. 77. Kwalifikacja ta ma znaczenie z punktu widzenia takich przepisów jak art. 19 czy 104 k.c.
[2] Zob. np. Z. Radwański, Prawo…, s. 221-222; T. Wiśniewski, Umowa…, s. 143; R. Szmidt, Wypowiedzenie…, s.77.
[3] Na temat pojęcia czynności prawnych konsensualnych i realnych zob. np. Z. Radwański, (w:) System prawa prywatnego, t. 2, s. 182.
[4] Tak kwalifikuje wypowiedzenie R. Szmidt, Wypowiedzenie…, s. 77.
[5] Zob. art. 1047 k.c., regulujący dopuszczalność umów o spadek po osobie żyjącej.
[6] Tak P. Machnikowski, Uprawnienia…, s. 273.
[7] W literaturze przyjmuje się, że jeżeli czynność prawna (zarówno jednostronna jak i dwustronna) nie ma charakteru czynności zobowiązującej ani rozporządzającej, to może być swobodnie dokonana przez ograniczonego w zdolności do czynności prawnych, zob. np. M. Pazdan, (w:) System prawa prywatnego, t. 1, s. 984-985.
[8] Zob. np. Z. Radwański, (w:) System prawa prywatnego, t. 2, s. 183-184.
[9] Zob. S. Sołtysiński, Czynności rozporządzające. Przyczynek do analizy podstawowych pojęć cywilistycznych (w:) Rozprawy z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, Warszawa 1985, s. 313-314; R. Szmidt, Wypowiedzenie…, s. 77.
[10] Zob. E. Molitor, Die Kündigung…, 2. Aufl., s. 2; K. Larenz, M. Wolf, Allgemeiner…, s. 450-451, gdzie Autorzy prezentują stanowisko, że przedmiotem rozporządzenia może być nie tylko prawo podmiotowe, ale i cały stosunek prawny. Jako przykład rozporządzenia całym stosunkiem prawnym wskazują m.in. wypowiedzenie.
[11] Zob. np. Z. Radwański, (w:) System prawa prywatnego, t. 2, s. 188-190.
[12] Rozróżnienie na czynności prawne kauzalne i abstrakcyjne jest odnoszone właśnie do czynności przysparzających, zob. np. Z. Radwański, (w:) System prawa prywatnego, t. 2, s. 190.
[13] Z przepisów nawiązujących do podziału na czynności prawne odpłatne i nieodpłatne chyba tylko art. 84 § 1 i art. 86 § 2 k.c. mówiące o czynności nieodpłatnej mogłyby w ogóle mieć zastosowanie do wypowiedzenia.