2.5.3. Treść oświadczenia woli o wypowiedzeniu

1. Treść oświadczenia o wypowiedzeniu jest determinowana przede wszystkim rodzajem skutków prawnych powodowanych przez wypowiedzenie. Skoro prowadzić ma ono do wygaśnięcia stosunku prawnego agencji, stosowne oświadczenie woli musi swą treścią obejmować:

1. podjętą przez oświadczającego decyzję wywołania takiego skutku,
2. wskazanie stosunku prawnego mającego wygasnąć[1] oraz
3. moment, w którym wygaśnięcie ma nastąpić[2].

Wypowiadający w oświadczeniu o wypowiedzeniu nie musi wskazywać przyczyn czy motywów, które go skłoniły do skorzystania z przysługującego mu uprawnienia.

Teza ta – mająca znaczenie w przypadku dokonywania wypowiedzenia na podstawie art. 764² § 1 k.c.[4] – stanowi konsekwencję obligacyjnego charakteru ograniczeń prawa wypowiedzenia. Skoro bowiem skuteczność wypowiedzenia umowy zawartej na czas oznaczony czy skuteczność wypowiedzenia bez zachowania terminu umowy zawartej na czas nieoznaczony nie jest uzależniona od zajścia okoliczności opisanych w art. 764² § 1 k.c., to tym bardziej skuteczność ta nie może być uwarunkowana powołaniem stosownych okoliczności w treści oświadczenia woli o wypowiedzeniu.

2. W literaturze niemieckiej często można spotkać się ze stwierdzeniem, że treść oświadczenia o wypowiedzeniu musi w sposób jasny i jednoznaczny wyrażać wolę zakończenia stosunku agencyjnego[5].

Wymóg jednoznaczności oświadczenia o wypowiedzeniu jest na pewno aktualny w tych wszystkich wypadkach, gdy ze względu na brak konsensu naturalnego miarodajna dla prawa treść oświadczenia ustalana jest w sposób obiektywny zgodnie z dyrektywami z art. 65 k.c. Stanowi on bowiem wyraz ogólnej zasady wykładni oświadczeń woli, zgodnie z którą w sytuacji, gdy nie jest możliwe ustalenie sensu oświadczenia woli w granicach koniecznych do określenia skutków prawnych, całe oświadczenie lub odpowiedni jego fragment nie liczy się w układach prawnych[6].

Nie wydaje się trafne zapatrywanie, że w razie obiektywnej wieloznaczności oświadczenia o wypowiedzeniu adresat może wybrać sobie jeden z wchodzących w grę wyników interpretacyjnych i że taki wybór ma charakter wiążący dla stron[7]. Takie rozwiązanie w istocie sprowadzałoby się do stosowania zasady in dubio contra proferentem (i to w wersji subiektywnej). W prawie polskim jednak zasada wykładni „przeciwko oświadczającemu” nie stanowi ogólnie obowiązującej reguły interpretacji oświadczeń woli (zob. art. 385 § 2 k.c.)[8].

Natomiast w sytuacji, gdy między stronami doszło do rzeczywistego konsensu – tzn. gdy adresat oświadczenia zrozumiał je jako oświadczenie o wypowiedzeniu i w ten sam sposób oświadczenie było rozumiane przez wypowiadającego – wymóg jednoznaczności oświadczenia pozostaje bez znaczenia.

W takim wypadku wypowiedzenie jest skutecznie dokonane, niezależnie od tego, czy ewentualna[9] wykładnia obiektywna dokonana zgodnie z dyrektywami zawartymi w art. 65 k.c. mogłaby prowadzić do stwierdzenia istnienia kilku możliwych wariantów interpretacyjnych, czyli obiektywnej wieloznaczności oświadczenia.

3. Rozważyć należy kwestię, czy strona dokonująca wypowiedzenia może w swoim oświadczeniu zastrzec warunek w rozumieniu art. 89 k.c., czyli uzależnić powstanie lub ustanie skutków wypowiedzenia od zdarzenia przyszłego i niepewnego.

W literaturze niemieckiej dotyczącej przedstawicielstwa handlowego przedstawione zagadnienie rozważane jest w odniesieniu do wypowiedzenia zwyczajnego (§ 89 HGB) i warunku zawieszającego.

Dominujący nurt uznaje zastrzeżenie warunku zawieszającego w oświadczeniu o wypowiedzeniu za niedopuszczalne tylko wtedy, gdy zastrzeżenie takie prowadzi do postawienia adresata wypowiedzenia w stan niepewności co do chwili wygaśnięcia zobowiązania (np. gdy ziszczenia się warunku nie można w sposób pewny ustalić, gdy zależy ono od woli lub oceny wypowiadającego)[10]. Przyjmuje się, że niepewność taka się nie pojawia w razie uzależnienia skuteczności wypowiedzenia od zdarzeń zawisłych od woli adresata (warunki potestatywne)[11].

Wśród wypowiedzi polskiej doktryny można spotkać takie, które kwestionują dopuszczalność zastrzegania warunku w czynnościach prawnych dokonywanych w wykonaniu prawa kształtującego. Sprzeciwiać się ma temu ich „właściwość” (art. 89 k.c.), a ściślej: ich prawokształtujący (konstytutywny), ewentualnie jednostronny charakter[12].

Reprezentowane są jednak również poglądy – w mniejszym lub większym stopniu – łagodzące rygoryzm zakazu warunkowych czynności prawnych jednostronnych.

Zdaniem Z. Radwańskiego, ocena dopuszczalności zastrzeżenia warunku winna być rozpatrywana w odniesieniu do poszczególnych typów czynności prawnych[13].

W swej ostatniej wypowiedzi na ten temat Z. Radwański sformułował jednak ogólną tezę, że warunkowe czynności prawne jednostronne są niedopuszczalne ze względu na ochronę interesów ich adresatów, którzy powinni od razu mieć pewność co do swojej sytuacji prawnej. Wśród przykładów wymienił uchylenie się od skutków prawnych oświadczeń woli złożonych pod wpływem wad oświadczeń woli (art. 88 k.c.), potrącenie wierzytelności (art. 498 k.c.) oraz odstąpienie od umowy[14].

Natomiast w odniesieniu do wypowiedzenia stosunku trwałego uznał, że zakaz dokonania wypowiedzenia pod warunkiem nie musi być ujmowany bezwzględnie. Same strony mogą bowiem zastrzec dopuszczalność wypowiedzenia warunkowego, a ponadto taka możliwość wchodzi w grę w przypadku tzw. wypowiedzenia zmieniającego (na podstawie art. 353¹ k.c.)[15].

Z kolei według P. Machnikowskiego o dopuszczalności zastrzeżenia warunku w oświadczeniach stanowiących wykonanie uprawnień kształtujących decydują trzy elementy: rodzaj warunku (generalnie wyłączone są warunki rozwiązujące), rodzaj uprawnienia kształtującego oraz rodzaj zdarzenia, od którego uzależnione jest powstanie skutków oświadczenia. W przypadku wypowiedzenia[16] Autor uznał za dopuszczalny warunek, uzależniający skutek wypowiedzenia od określonego zachowania drugiej strony, a także te warunki, o których ziszczeniu się druga strona może z łatwością powziąć wiadomość[17].

Prawokształtujący charakter oświadczenia o wypowiedzeniu nie jest jego cechą szczególną, wyróżniającą je od innych oświadczeń woli, lecz stanowi o istocie oświadczenia woli jako takiego[19]. W związku z tym nie można akurat w tym elemencie doszukiwać się źródła ewentualnych ograniczeń zastrzegania warunku.

To, co przede wszystkim odróżnia oświadczenie woli o wypowiedzeniu od innych czynności prawnych – i tym samym stanowi o jego „właściwości” w rozumieniu art. 89 k.c. – to jego jednostronny charakter, czyli okoliczność, że skutek prawokształtujący w postaci zakończenia stosunku agencyjnego następuje z woli tylko jednej strony i w momencie przez nią wskazanym.

Jeśli idzie o warunki zawieszające, to całe zagadnienie dopuszczalności ich zastrzegania należy postrzegać właśnie w kontekście dopuszczalnego sposobu oznaczenia przez wypowiadającego momentu wygaśnięcia zobowiązania.

Mimo że przepisy o umowie agencyjnej nie dają tutaj żadnych wskazówek, wzgląd na potrzebę ochrony interesu adresata wypowiedzenia nakazuje przyjąć, że swoboda wypowiadającego nie jest w tym zakresie nieograniczona. Adresat wypowiedzenia – nie mając wpływu na treść oświadczenia o wypowiedzeniu – winien mieć możliwość uzyskania pewnej informacji o chwili wygaśnięcia zobowiązania.

Jak się wydaje, w odniesieniu do kwestii dopuszczalności zastrzegania warunków zawieszających należy preferować rozwiązania zbliżone do rozstrzygnięcia ustawodawczego poczynionego w art. 61 k.c., a dotyczącego ustalania chwili dokonania wypowiedzenia.

Ocena dopuszczalności klauzul zastrzegających warunek rozwiązujący winna być uzależniona od rodzaju skutków prawnych, które mają ustać w wyniku ziszczenia się warunku.

Jeżeli wypowiadający uzależni od warunku ustanie skutku w postaci wygaśnięcia zobowiązania, w tym sensie, że ziszczenie się warunku miałoby prowadzić do „reaktywacji” wygasłego zobowiązania, to takie zastrzeżenie należy – jak się wydaje – uznać za niedopuszczalne.

Odmienne rozwiązanie oznaczałoby bowiem, że wskutek jednostronnego działania wypowiadającego ponowne wykreowanie stosunku agencyjnego nie opierałoby się na zgodnych oświadczeniach woli stron, lecz uzależnione byłoby od zrealizowania stanów faktycznych nie mających takiego charakteru.

Wątpliwości takie nie pojawiają się jedynie w tych przypadkach, gdy ustanie skutku w postaci wygaśnięcia zobowiązania uzależniono od wyrażenia przez adresata zgody na zmianę treści umowy (np. dający zlecenie 15 lutego wypowiada umowę ze skutkiem na koniec marca z zastrzeżeniem, że „wypowiedzenie traci moc”, jeżeli do końca kwietnia agent zaakceptuje obniżenie wysokości prowizji).

Przedstawione zastrzeżenia co do dopuszczalności dokładania warunku rozwiązującego pozostają nieaktualne w odniesieniu do tych klauzul, które od ziszczenia się warunku uzależniają ustanie jedynie „stanu związania” będącego skutkiem dokonania wypowiedzenia z zachowaniem terminu. Ziszczenie się warunku sprawia zatem, że zamierzone (i jeszcze nie zrealizowane) wygaśnięcie zobowiązanie nie nastąpi.

W odróżnieniu od warunku zawieszającego takie klauzule nie powodują stanu niepewności adresata co do chwili wygaśnięcia zobowiązania. Stwarzają jedynie niepewność co do tego, czy zobowiązanie w ogóle wygaśnie. Mimo to potrzeba ochrony interesów adresata jest taka sama jak w przypadku warunku zawieszającego.

W związku z tym uzasadnione wydaje się stosowanie także i tu rozwiązań przyjętych w odniesieniu do warunku zawieszającego, a przynajmniej uznanie za dopuszczalne zastrzeganie warunków rozwiązujących potestatywnych zależnych od woli adresata wypowiedzenia[21].

Z uwagi na ukierunkowanie na ochronę interesów adresata należy przyjąć, że zakaz zastrzegania opisanych warunków ma charakter bezwzględnie wiążący. Oznacza to, że reguły dotyczące skuteczności zastrzeżenia warunku w oświadczeniu o wypowiedzeniu nie mogą być w umowie agencyjnej zmienione na niekorzyść adresata wypowiedzenia.

Zastrzeżenie niedopuszczalnego warunku pociągnie zatem za sobą nieważność wypowiedzenia w całości (w przypadku warunku zawieszającego) lub w części, tzn. w zakresie klauzuli warunku (w przypadku warunku rozwiązującego). Przy czym w odniesieniu do tego ostatniego wypadku art. 94 k.c. winien być postrzegany jako przepis szczególny wobec art. 58 § 3 k.c. dotyczącego częściowej nieważności czynności prawnej[23]. Oznacza to, że nie ma możliwości zastosowania sankcji nieważności do całego wypowiedzenia w sytuacji, gdy z okoliczności wynika, że bez zastrzeżenia warunku rozwiązującego wypowiedzenie nie zostałoby dokonane[24].

4. Przedstawione rozwiązania dotyczące kompetencji stron do dokonania wypowiedzenia warunkowego należy odpowiednio stosować przy ocenie dopuszczalności uzależnienia skutków wypowiedzenia od zdarzeń, co do których jest pewne, że nastąpią, lecz nie wiadomo, kiedy (termin w postaci: dies certus an, incertus quando).

Wyjątek można poczynić dla wypowiedzenia dokonanego z zastrzeżeniem, że jego skutki nastąpią z chwilą śmierci adresata. Z uwagi na nieistnienie ryzyka naruszenia interesów adresata co do chwili wygaśnięcia zobowiązania (skutek ten nie nastąpi za jego życia) brak jest bowiem uzasadnienia dla uznania takiego wypowiedzenia za niedopuszczalne.

5. Nie zawsze pierwszoplanowym celem strony dokonującej wypowiedzenia jest doprowadzenie do wygaśnięcia stosunku agencyjnego. Negatywne konsekwencje zakończenia agencji mogą być bowiem wykorzystane przez wypowiadającego – najczęściej będzie tu chodzić o dającego zlecenie przedsiębiorcę – jako instrument nacisku na adresata wypowiedzenia służący „wymuszeniu” jego zgody na dokonanie zmian treści łączącego ich stosunku zobowiązaniowego[25].

W literaturze przedmiotu wskazuje się na różne sposoby dokonania takiego wypowiedzenia (terminowego), wyróżniane z punktu widzenia treści oświadczenia o wypowiedzeniu.

Pierwszy polega na złożeniu normalnego, bezwarunkowego oświadczenia o wypowiedzeniu z zachowaniem terminu, połączonego z ofertą zawarcia nowej, tyle że zmienionej, umowy[26]. W takiej sytuacji przyjęcie oferty przez adresata wypowiedzenia sprawi, że po upływie terminu dokonanego wypowiedzenia strony będzie wiązać nowa umowa. Z kolei odrzucenie oferty lub brak reakcji na ofertę doprowadzi do definitywnego wygaśnięcia stosunku agencyjnego.

Drugi sposób sprowadza się do złożenia oświadczenia o wypowiedzeniu terminowym pod warunkiem rozwiązującym, przy czym zdarzeniem, od którego uzależnione jest ustanie skutków wypowiedzenia jest przyjęcie przez adresata złożonej jednocześnie z wypowiedzeniem oferty zmiany treści stosunku agencyjnego[27]. Chodzi zatem o dopuszczalny warunek zależny wyłącznie od woli adresata. Należy przyjąć, że jeżeli w ofercie nic innego nie zastrzeżono, adresat wypowiedzenia może przyjąć ofertę i tym samym doprowadzić do bezskuteczności wypowiedzenia przez cały okres biegu terminu wypowiedzenia[28].

Wskazuje się również na trzecią możliwość, polegającą na złożeniu oświadczenia o wypowiedzeniu pod warunkiem zawieszającym, że adresat wypowiedzenia nie przyjmie oferty zmiany treści umowy[29]. Jeżeli przez warunek w postaci nie przyjęcia oferty będziemy rozumieć złożenie oświadczenia o odrzuceniu oferty, to przedstawiony wariant – aby mógł stanowić rozwiązanie funkcjonalne – musiałby jednak obejmować dodatkowe elementy, uwzględniające pozostałe możliwe reakcje adresata na złożoną ofertę (przyjęcie oferty, milczenie). Takiemu postulatowi czyni zadość wypowiedzenie, którego skuteczność – tzn. nastąpienie skutku w postaci wygaśnięcia zobowiązania lub w postaci rozpoczęcia biegu terminu wypowiedzenia – jest uzależniona od odrzucenia oferty przez adresata (warunek zawieszający) lub bezskutecznego upływu terminu związania ofertą, a jednocześnie którego skutki ustają z momentem przyjęcia oferty (warunek rozwiązujący).

Nazwa ta nie jest do końca ścisła i może niekiedy wprowadzać w błąd. Może bowiem sugerować, że chodzi tutaj o wykonanie jakiegoś uprawnienia kształtującego, którego bezpośrednim skutkiem ma być zmiana treści stosunku zobowiązaniowego.

Z przedstawionego wyżej opisu wynika wyraźnie, że tak nie jest. Nadal mamy bowiem do czynienia z normalnym wypowiedzeniem, ewentualnie wzbogaconym o dodatkowe zastrzeżenie w postaci warunku, którego zamierzonym skutkiem jest wygaśnięcie stosunku prawnego. Ewentualna zmiana treści zobowiązania dochodzi do skutku zawsze na mocy konsensu stron.