2.3. Prawo wypowiedzenia jako prawo kształtujące

1. Prawo wypowiedzenia umowy agencyjnej należy zakwalifikować jako tzw. uprawnienie kształtujące[1].

Z uprawnieniem kształtującym mamy do czynienia wtedy, gdy określony podmiot (wierzyciel, dłużnik lub osoba trzecia) może przez swoją czynność prawną (jednostronną) ustanowić, zmienić (skonkretyzować), uchylić, zaktualizować lub zdezaktualizować obowiązki prawne innego podmiotu, a przeważnie jednocześnie i swoje obowiązki2].

Uprawnienie to ma charakter kompetencji, nieskorelowanej z bezpośrednim obowiązkiem drugiej strony w taki sposób, z jakim mamy do czynienia w przypadku roszczeń i odpowiadających im obowiązków[3]. W literaturze wskazuje się natomiast, że uprawnieniu kształtującemu odpowiada obowiązek drugiej strony uznania sytuacji prawnej wytworzonej wskutek wykonania uprawnienia i dostosowania do niej swojego postępowania[4] czy też obowiązki utworzone, zaktualizowane, zdezaktualizowane itd. przez realizację uprawnienia[5].

2. W doktrynie prawa cywilnego zwraca się uwagę na relacje między uprawnieniem a prawem podmiotowym.

Jako najbardziej rozpowszechnione traktowane jest ujęcie, używające terminu uprawnienie dla określenia „jakoś” wyróżnionego elementu prawa podmiotowego[6]. Niezależnie od kontrowersji związanych z „istotą” prawa podmiotowego[7] przyjmuje się bowiem, że prawo podmiotowe z reguły jest sytuacją prawną złożoną, która nie wyczerpuje się w jednym uprawnieniu, lecz stanowi „wiązkę uprawnień”, powiązanych ze sobą funkcjonalnie[8]. Uprawnienia mają stanowić tworzywo dla kształtowania treści praw podmiotowych[9]. Nie wyklucza się jednak sytuacji, gdy jakieś uprawnienie jest jedynym elementem prawa podmiotowego[10].

Autorzy wypowiadający się na temat elementów struktury stosunku zobowiązaniowego jako takiego nie zajmują w tej kwestii zgodnego stanowiska.

Wynika to przede wszystkim z nadawania terminowi „wierzytelność” różnych znaczeń[11].

Zdaniem Autorów aktualizacji podręcznika W. Czachórskiego wierzytelność – rozumiana bardzo szeroko jako zobowiązanie postrzegane od strony wierzyciela – z reguły wyczerpuje się w roszczeniach. W konkretnej sytuacji może jednak obejmować również uprawnienia nie będące roszczeniami[12].

Zbliżony pogląd przyjmują Z. Radwański i A. Olejniczak stwierdzający, że prawo podmiotowe w postaci wierzytelności może być wzbogacone o uprawnienia kształtujące[13].

Przeciwko wyprowadzaniu uprawnień kształtujących z wierzytelności jako pierwszy wystąpił A. Klein. Autor zwrócił uwagę na to, że uprawnienia takie mogą powstać również na rzecz dłużnika, ich wykonanie może wpływać na istnienie i treść takich elementów stosunku zobowiązaniowego, jak wierzytelność i dług, a ponadto nie służą bezpośrednio realizacji obowiązku czy uprawnienia do świadczenia[14]. Podobną argumentację zaprezentował S. Grzybowski[15].

W ostatnim czasie to tego nurtu poglądowego dołączył P. Machnikowski, traktujący wierzytelność jako jedynie zbiór roszczeń o spełnienie świadczenia. Przemawiać ma za tym treść przepisów k.c. (art. 332 i n., art. 356 § 2, art. 379 § 1, art. 411 pkt 4, art. 450, 458, 500, 506 w zw. z art. 507, 509 i n, art. 518 i 921¹⁴ § 2), w których termin „wierzytelność” odnosi się do możliwości otrzymania świadczenia[16].

Stanowisko P. Machnikowskiego dotyczące znaczenia terminu „wierzytelność” uważam za przekonujące.

Uprawnienie do wypowiedzenia stosunku agencyjnego należy zatem – z punktu widzenia struktury tego stosunku – traktować jako samodzielne prawo podmiotowe, a nie element składowy wierzytelności.

Ale nawet akceptacja szerokiego ujęcia wierzytelności nie jest w stanie uzasadnić wniosku, że uprawnienie do wypowiedzenia wchodzi w jej skład. Nie negując faktu istnienia uprawnień kształtujących ściśle związanych ze stroną wierzycielską (np. wynikające z umowy uprawnienie wierzyciela do wyboru świadczenia w zobowiązaniu przemiennym, art. 365 § 1 k.c.), trzeba stwierdzić, że uprawnienie do wypowiedzenia stosunku agencyjnego takiego charakteru nie posiada.

Świadczy o tym chociażby to, że w konkretnych okolicznościach dokonanie wypowiedzenia raz może być warunkowane interesem strony jako wierzyciela (np. wypowiedzenie z powodu niewykonania obowiązków przez drugą stronę, art. 764² § 1 k.c.), innym razem zaś jej interesem jako dłużnika (np. wypowiedzenie z powodu nastąpienia nadzwyczajnej okoliczności dotyczącej strony jako dłużnika, art. 764² § 2 k.c.; wypowiedzenie umowy zawartej na czas nieoznaczony w celu uniknięcia długotrwałego związania zobowiązaniem, art. 764¹ § 1 k.c.).

Wniosek taki nie jest warunkowany kształtującym charakterem prawa wypowiedzenia – nieprzenoszalność nie stanowi chyba bowiem cechy konstytutywnej prawa kształtującego – lecz jego ścisłym związaniem ze stosunkiem agencyjnym. Skoro prawo to przysługuje danej osobie jako stronie zobowiązania, może być ono przeniesione zasadniczo tylko wraz z pozostałymi elementami kształtującymi pozycję strony, czyli na podstawie czynności, którą można określić mianem zmiany strony umowy (łączne przeniesienie wierzytelności i długu).

W doktrynie dominuje trafne stanowisko, że w przypadku umów wzajemnych dopuszczalne jest rozszczepienie statusu strony poprzez rozporządzenie wyłącznie wierzytelnością lub wyłącznie długiem[19].

Sytuacje takie mogą rodzić problemy dotyczące ustalenia, komu przysługuje prawo wypowiedzenia.

Jak się wydaje, należy opowiedzieć się za rozwiązaniem, zgodnie z którym uprawnionymi do wypowiedzenia są łącznie dłużnik i wierzyciel[20]. Znajduje to uzasadnienie w dokonanym wcześniej spostrzeżeniu, że prawo wypowiedzenia jest związane z całym stosunkiem zobowiązaniowym (nie jest przypisane do pozycji dłużnika lub wierzyciela), oraz w okoliczności, że dokonanie wypowiedzenia oddziaływa w równym stopniu na sytuację prawną dłużnika i wierzyciela. Przypadki, w których w ramach stosunku agencyjnego dojdzie do rozszczepienia wierzytelności i długu, mają jednak, jak można sądzić, marginalne znaczenie[21].