4.7. Zakres zwolnienia od ograniczeń prawa wypowiedzenia

Zgodnie z art. 764² § 1 k.c. naruszenie umowy przez drugą stronę lub zaistnienie nadzwyczajnych okoliczności daje możliwość wypowiedzenia „bez zachowania terminów wypowiedzenia”, czyli ze skutkiem natychmiastowym. Nie ma potrzeby posiłkowania się w tym zakresie – stosowanym wprost lub per analogiam – przepisem art. 365¹ k.c. dotyczącym wypowiedzenia bezterminowego zobowiązania o charakterze ciągłym[1].

Możliwość dokonania wypowiedzenia ze skutkiem natychmiastowym oznacza, że wypowiadający zwolniony jest w całości z ustawowych ograniczeń prawa wypowiedzenia.

Rozważenia wymaga, czy art. 764² § 1 k.c. dopuszcza również częściowe zwolnienie z ograniczeń.

W literaturze niemieckiej reprezentowane są w tym zakresie dwa stanowiska.

Zgodnie z pierwszym, w pewnych przypadkach wypowiedzenia nadzwyczajnego należy od wypowiadającego wymagać zachowania określonego okresu wypowiedzenia, co niekiedy wyprowadza się z zasady proporcjonalności[3]. Brak jednak zgody w kwestii tego, czy wymagany okres musi być krótszy od właściwego okresu wypowiedzenia zwyczajnego lub pozostałego czasu związania umową terminową[4] czy też może im odpowiadać[5]. Niezależnie od tych kontrowersji wyrażany jest jednocześnie pogląd, że adresat wypowiedzenia może zrzec się ochrony wynikającej z okresu przejściowego, co prowadzi do natychmiastowego wygaśnięcia zobowiązania[6].

Drugie stanowisko opiera się na założeniu, że przepisy o przedstawicielstwie handlowym znają tylko dwa rodzaje wypowiedzenia: natychmiastowe wypowiedzenie nadzwyczajne i terminowe wypowiedzenie zwyczajne. Akceptacja tezy o możliwości istnienia obowiązku zachowania okresu wypowiedzenia w przypadku wypowiedzenia nadzwyczajnego prowadziłaby do niepewności co do chwili wygaśnięcia zobowiązania. Poza tym, jeżeli od wypowiadającego można wymagać zachowania okresu odpowiadającego właściwemu okresowi wypowiedzenia zwyczajnego lub pozostałemu czasowi związania umową, to oznacza, że brak jest w ogóle przesłanki wypowiedzenia w postaci ważnego powodu[7].

To ostatnie spostrzeżenie bez wątpienia zasługuje na aprobatę. Stwierdzenie możności wymagania od wypowiadającego pozostawania w stosunku agencyjnym do czasu jego „normalnego” zakończenia[8] musi prowadzić do uznania, że w ogóle nie zrealizowały się okoliczności uzasadniające zwolnienie od ograniczeń wypowiedzenia.

Z drugiej jednak strony nie powinno być wątpliwości co do tego, że niemożność wymagania od wypowiadającego kontynuowania umowy – decydująca o zwolnieniu od ograniczeń wypowiedzenia – jest stopniowalna[9]. Skoro bowiem ustala się ją na podstawie oceny interesów stron co do kontynuacji umowy, to może się zdarzyć, że interes wypowiadającego w zakończeniu umowy jest zbyt słaby (w relacji do interesu adresata wypowiedzenia), aby usprawiedliwić wypowiedzenie ze skutkiem natychmiastowym, lecz jednocześnie jest na tyle silny, że wystarcza do uznania, że wymaganie od wypowiadającego pozostawania w stosunku prawnym do czasu jego „normalnego” zakończenia jest niesłuszne[10].

W takich sytuacjach zasadne wydaje się jedynie częściowe zwolnienie wypowiadającego z ograniczeń prawa wypowiedzenia i tym samym przyjęcie obowiązku zachowania odpowiedniego terminu wypowiedzenia.

Ocena tego, czy termin zachowany przez wypowiadającego był terminem odpowiednim z punktu widzenia konkretnego układu interesów stron, w ostateczności będzie należeć do sądu rozstrzygającego ewentualne roszczenie odszkodowawcze adresata wypowiedzenia.