4.8.2. Rozszerzenie możliwości zwolnienia od ograniczeń prawa wypowiedzenia

1. Rozważyć z kolei wypada dopuszczalność zastrzegania w umowie agencyjnej klauzul zmierzających do rozszerzenia możliwości zwolnienia od ograniczeń prawa wypowiedzenia.

Rozszerzenie takie może polegać na wskazaniu w umowie okoliczności, które mogą usprawiedliwić przedwczesne wypowiedzenie niezależnie od ich wpływu na konkretny układ interesów stron (absolutne przyczyny wypowiedzenia), rozszerzeniu kręgu okoliczności mogących uzasadnić wypowiedzenie poza te wskazane w art. 764² § 1 k.c., czy też na wydłużeniu dwutygodniowego okresu na skorzystanie ze zwolnienia od ograniczeń.

 

2. Dyskusja toczona w tym zakresie na gruncie prawa niemieckiego koncentruje się na kwestii dopuszczalności zastrzegania absolutnych przyczyn nadzwyczajnego wypowiedzenia.

Dominuje pogląd o dopuszczalności zastrzegania tego rodzaju klauzul[1]. Z reguły wprowadza się jednak pewne ograniczenia.

I tak zgodnie z orzecznictwem BGH, wykonanie prawa wypowiedzenia nadzwyczajnego w oparciu o klauzulę umowną podlega ocenie z punktu widzenia zasady dobrej wiary i lojalności (Treu und Glauben, § 242 BGB). Przy czym należy tutaj stosować surowsze kryteria od tych, które są wykorzystywane przy ocenie istnienia ważnego powodu w rozumieniu ustawy[2].

Wskazuje się również, że klauzule umowne opisujące ważne powody nie mogą prowadzić do obejścia imperatywnych przepisów o minimalnych okresach wypowiedzenia zwyczajnego (§ 89 HGB). Z obejściem takim mamy zaś do czynienia wtedy, gdy umowa zawiera nadmierną ilość okoliczności mogących usprawiedliwić wypowiedzenie nadzwyczajne[3]. Wielu Autorów, często również w kontekście zagadnienia obejścia przepisów o okresach wypowiedzenia, formułuje dodatkowe wymaganie, aby okoliczność wskazana w umowie jako podstawa wypowiedzenia nadzwyczajnego była obiektywnie istotna[4], posiadała dostateczną wagę[5] czy też wręcz odpowiadała swoim znaczeniem ważnemu powodowi z § 89a HGB[6].

Krytycy stanowiska dominującego wskazują przede wszystkim na fakt, że wiążące wskazanie ważnych powodów prowadzi do obejścia przepisów o okresach wypowiedzenia, przy czym nie może tu mieć znaczenia liczba wskazanych w umowie okoliczności. Do obejścia przepisów o okresach wypowiedzenia dochodzi już wtedy, gdy w umowie zostanie wskazana tylko jedna okoliczność usprawiedliwiające natychmiastowe wypowiedzenie.

Ponadto, krytykowane ujęcie otwiera dającemu zlecenie drogę do manipulowania przesłankami roszczenia wyrównawczego poprzez zastrzeżenie prawa nadzwyczajnego wypowiedzenia z dowolnej przyczyny mającej postać zawinionego zachowania przedstawiciela handlowego. Wypowiedzenie przez dającego zlecenie umowy na podstawie takiej przyczyny wyłącza bowiem – zgodnie z § 89b ust. 3 pkt 2 HGB – prawo przedstawiciela do otrzymania wyrównania.

Okolicznościom wskazanym w umowie przypisuje się jednak pewne znaczenie: winny być one uwzględniane przy – decydującym o zasadności wypowiedzenia – ważeniu interesów stron[7].

 

3. Polskie piśmiennictwo nie poświęca omawianemu zagadnieniu zbyt wiele uwagi. T. Wiśniewski, rozważając kwestię dopuszczalności stworzenia umownego katalogu przyczyn wypowiedzenia, w nawiązaniu do dorobku niemieckiej literatury i orzecznictwa sformułował pogląd, że stworzenie takiego katalogu jest dopuszczalne, nie może być on jednak nadmiernie rozbudowany. Przy czym, jak się wydaje, Autorowi chodzi o umowne określenie absolutnych przyczyn wypowiedzenia[8].

Z kolei zdaniem K. Topolewskiego bezwzględnie wiążący charakter art. 764² § 1 k.c. nakazuje uznać za problematyczne umowne uzupełnienie podstaw wypowiedzenia nadzwyczajnego o przyczyny inne niż te wskazane w tym przepisie[9].

 

4. Pogląd odmawiający stronom umowy agencyjnej kompetencji do rozszerzenia możliwości dokonania wypowiedzenia przedwczesnego uważam za trafny. Przy czym uzasadnienia dla niego nie należy poszukiwać w bezwzględnie wiążącym charakterze art. 764² § 1 k.c. Omawiane klauzule, zmierzając do poszerzenia (a nie: zawężenia) możliwości dokonania wypowiedzenia przedwczesnego, nie prowadzą bowiem do naruszenia art. 764² § 1 k.c.

Przepis ten, wraz z dalszymi przepisami art. 764¹ k.c., ustanawia minimalny standard ochrony adresata wypowiedzenia[10]. Konsekwencją kontraktowego poszerzenia zakresu możliwości dokonania przedwczesnego wypowiedzenia jest obniżenie kodeksowego standardu ochrony adresata wypowiedzenia. Tym samym można stwierdzić, że klauzule ukierunkowane na osiągnięcie takiego skutku prowadzą do naruszenia bezwzględnie wiążących przepisów regulujących obowiązek zachowania terminu wypowiedzenia.

Organ stosujący prawo przy badaniu zasadności przedwczesnego wypowiedzenia nie jest związany takimi klauzulami. Dotyczy to w szczególności postanowień wprowadzających absolutne przyczyny wypowiedzenia. W takich wypadkach zasadność wypowiedzenia będzie zależeć od oceny, czy od wypowiadającego można było wymagać pozostawania w stosunku agencyjnym.

Zgodnie z opiniami wyrażanymi w piśmiennictwie niemieckim można przyjąć, że klauzule zmierzające do rozszerzenia możliwości przedwczesnego wypowiedzenia winny być uwzględniane przez organ stosujący prawo – jako jedna z wielu okoliczności – przy badaniu zasadności wypowiedzenia, zwłaszcza wtedy, gdy stosowna klauzula może stanowić podstawę dla rekonstrukcji przyjętego przez strony celu konkretnej umowy agencyjnej.