SPIS TREŚCI
Przy lekturze niemieckiego piśmiennictwa dotyczącego przedstawicielstwa handlowego rzuca się w oczy jedna okoliczność. Mianowicie, w odróżnieniu od doktryny polskiej, zagadnienie dopuszczalności zastrzeżenia w umowie agencyjnej, zawierającej termin końcowy, możliwości jej wcześniejszego wypowiedzenia – nie będącego wypowiedzeniem nadzwyczajnym z § 89a HGB – nigdy nie zostało postawione jako problem.
Już w 1928 r. W. Schmidt-Rimpler[1] zwrócił uwagę, że wprowadzenie do umowy agencyjnej granicy czasowej może mieć to znaczenie, że stosunek wygaśnie najpóźniej z upływem przewidzianego terminu, co nie wyłącza możliwości wcześniejszego wypowiedzenia z zachowaniem terminów ustawowych lub umownych. Jednocześnie Autor zakwalifikował tego rodzaju umowę jako umowę zawartą na czas nieoznaczony, choć z zaznaczeniem, że ze względu na wskazanie terminu maksymalnego (Höchstdauer), istnieje styczność z zawarciem umowy na czas oznaczony[2].
Również we współczesnej literaturze wskazuje się wyraźnie, że ustalenie w umowie o przedstawicielstwo handlowe terminu, z upływem którego stosunek agencyjny wygasa, nie oznacza braku możliwości wypowiedzenia zwyczajnego, jeżeli w umowie strony takie prawo zastrzegą[3]. Wynikające z umowy terminowej prawo wypowiedzenia ocenia się jako w pełni podlegające regułom z § 89 HGB, dotyczącego obowiązku zachowania terminów wypowiedzenia[4].
Co więcej, nie zawsze wymaga się wyraźnego postanowienia umowy wprowadzającego możliwość wypowiedzenia stosunku prawnego przed upływem terminu końcowego. Świadczy o tym sposób traktowania umów z zastrzeżoną granicą wieku (Verträge mit Altersgrenze)[5]. Uważa się mianowicie, że samo wprowadzenie tego rodzaju klauzuli jeszcze nie sprawia, że mamy do czynienia z umową zawartą na czas oznaczony. Jest to kwestia wykładni oświadczeń woli stron, przy czym w razie wątpliwości należy przyjąć, że strony nie chciały wyłączyć prawa wypowiedzenia zwyczajnego i związać się stosunkiem prawnym przez tak długi okres, i że tym samym zawarły umowę na czas nieoznaczony[6].
Uznanie – i to bez żadnych wątpliwości – dopuszczalności zawierania umów z terminem końcowym z jednoczesnym zastrzeżeniem prawa wypowiedzenia zwyczajnego nie jest jedynie dziełem doktryny prawa przedstawicielstwa handlowego. Analogiczne wypowiedzi można spotkać w piśmiennictwie dotyczącym innych stosunków zobowiązaniowych o charakterze ciągłym. Chodzi tu o umowę o świadczenie usług (Dienstvertrag)[7], umowę najmu (Mietvertrag)[8] czy umowę spółki (Gesellschaftsvertrag)[9].
Również ogólna nauka o zobowiązaniach ciągłych nie widzi żadnych wątpliwości odnośnie do łączenia w jednej umowie terminu końcowego oraz prawa swobodnego wypowiedzenia.
Już w 1935 r. E. Molitor podniósł, że oznaczony przez strony termin wygaśnięcia zobowiązania może mieć jedynie charakter terminu maksymalnego (Höchstbefristung), przy czym przed upływem terminu umowa jest umową na czas nieoznaczony[10]. Obecnie wskazuje się, że w oznaczeniu przez strony terminu zasadniczo tkwi wyłączenie prawa wypowiedzenia zwyczajnego; nie uniemożliwia to jednak uznania w tym zakresie wyjątków, opartych na odmiennej woli stron[11].
[1] W. Schmidt-Rimpler, (w:) Handbuch des gesamten…, s. 287-288.
[2] W. Schmidt-Rimpler, (w:) Handbuch des gesamten…, s. 288.
[3] Zob. G. von Hoyningen-Huene, Die kaufmännischen…, s. 387; G. Schröder, Recht…, s. 304.
[4] G. Schröder, Recht…, s. 304.
[5] Tego rodzaju klauzule są często zamieszczane w umowach, przy czym jako granicę obowiązywania umowy wskazuje się upływ roku (ewentualnie miesiąca lub kwartału), w którym agent ukończył 65 rok życia. Zob. wzory umów zamieszczone w: J. Abrahamczik, Der Handelsvertretervertrag, s. 17; W. Küstner, K. von Manteuffel, J. Evers, Verträge…, s. 26; K. Detzer, M. Thamm, Verträge…, s. 34.
[6] Zob. G. von Hoyningen-Huene, Die kaufmännischen…, s. 393-394; G. Schröder, Recht…, s. 309; K. J. Hopt, Handelsvertreterrecht, 3. Aufl., s. 116; B. Westphal, Vertriebsrecht, s. 212; K.-H. Thume, (w:) W. Küstner, K.-H. Thume, Handbuch…, s. 578. Zob. również W. Schmidt-Rimpler, (w:) Handbuch des gesamten…, s. 287-288, gdzie Autor umowę z terminem maksymalnym (a więc dopuszczającą wypowiedzenie zwyczajne) traktuje jako umowę zawartą na czas nieoznaczony. Tak też, w odniesieniu do umów kreujących zobowiązania ciągłe, E. Molitor, Die Kündigung…, 2. Aufl., s. 4, 30.
[7] Zob. U. Preis, (w:) J. von Staudingers Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch mit Einführungsgesetz und Nebengesetzen (www.beck-online.de), 2002, § 620 Nb. 4; D. Hesse, (w:) Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, red. M. Henssler, Bd. 4, 4. Aufl., München 2005 (www.beck-online.de), § 620 Nb. 11. W odniesieniu do umowy o pracę (Arbeitsvertrag), będącej szczególną postacią umowy o świadczenie usług, kwestia ta znalazła wyraźne rozstrzygnięcie ustawowe, zob. § 15 ust. 3 ustawy z 21.12.2000 r. o pracy w niepełnym wymiarze oraz o terminowych umowach o pracę (Gesetz über Teilzeitarbeit und befristete Arbeitsverträge): terminowy stosunek pracy podlega zwyczajnemu wypowiedzeniu tylko wtedy, gdy zostało to zastrzeżone w indywidualnej umowie lub układzie zbiorowym (Ein befristetes Arbeitsverhältnis unterliegt nur dann der ordentlichen Kündigung, wenn dies einzelvertraglich oder im anwendbaren Tarifvertrag vereinbart ist).
[8] Zob. M. Häublein, Ordentliche Kündigung von Zeitmietverträgen? – Ein Beitrag zur Auslegung der Zeitmietabrede im Wohnraummietrecht, ZMR 2004, nr 1, s. 2; C. Rolfs, (w:) J. von Staudingers…, 2006, § 542 Nb. 144 (www.beck-online.de). Wyrażane w literaturze niemieckiej wątpliwości związane ze swobodnym wypowiadaniem terminowych umów najmu, jeżeli w ogóle się pojawiają, to koncentrują się wokół zupełnie innej kwestii. Mianowicie, w odniesieniu do umowy najmu lokalu mieszkalnego rozważa się zagadnienie, czy zastrzeżenie terminu wygaśnięcia stosunku najmu (na podstawie § 575 BGB) powoduje automatyczne pozbawienie najemcy prawa wypowiedzenia zwyczajnego, czy też jest to kwestia wykładni oświadczeń woli stron. Zob. na ten temat M. Häublein, Ordentliche…, s. 1-5, wraz z podaną tam literaturą.
[9] Zob. P. Ulmer, (w:) Münchener…, Bd. 5, § 723 Nb. 20; H. Sprau, (w:) Palandt – Bürgerliches Gesetzbuch, 62. Aufl., München 2003, § 723 Nb. 3; G. Hueck, Gesellschaftsrecht. Ein Studienbuch, 18. Aufl., München 1983, s. 74.
[10] E. Molitor, Die Kündigung, s. 4, 22. Zob. również E. Molitor, Die Kündigung…, 2. Aufl., s. 4, 30.
[11] H. Oetker, Das Dauerschuldverhältnis…, s. 453.