4.4. Zwolnienie od ograniczeń a moment nastąpienia okoliczności mających usprawiedliwić wypowiedzenie

Nie ma wątpliwości co do tego, że przedwczesne wypowiedzenie umowy agencyjnej może być usprawiedliwione okolicznościami, które nastąpiły w czasie od zawarcia umowy do chwili złożenia przez wypowiadającego oświadczenia o wypowiedzeniu. Dotyczy to również sytuacji, gdy oświadczenie o wypowiedzeniu składane jest „między nieobecnymi”, a okoliczność zwalniająca od ograniczeń nastąpiła między wysłaniem oświadczenia a jego dojściem do adresata w sposób opisany w art. 61 k.c.[1].

Zgodnie z powszechnie przyjętym w doktrynie niemieckiej poglądem dopuszczalne jest uzasadnienie wypowiedzenia okolicznościami, które istniały już w chwili zawarcia umowy, a które stały się znane wypowiadającemu dopiero w czasie jej wykonywania. Wskazuje się tu przykładowo na nieujawnienie przez przedstawiciela handlowego – w toku negocjacji poprzedzających zawarcie umowy – takich okoliczności jak uprzednia karalność, zadłużenie (zwłaszcza jeżeli przedstawicielowi ma być udzielone pełnomocnictwo do inkasa), czy też zakończenie poprzedniej umowy wskutek wypowiedzenia nadzwyczajnego dokonanego na skutek okoliczności zawinionych przez przedstawiciela[2].

Przyjęta w niniejszej pracy interpretacja art. 764² § 1 k.c., zgodnie z którą przedwczesne wypowiedzenie może być uzasadnione okolicznościami nieprzewidywalnymi w chwili zawarcia umowy sugeruje, że może tu chodzić tylko o okoliczności, które nastąpiły po zawarciu umowy.

Z jego punktu widzenia nie ma bowiem znaczenia to, kiedy nastąpiła okoliczność negatywnie wpływająca na stosunek agencyjny, jeżeli dowiedział się o niej dopiero w trakcie jego realizacji. Należy jednak wymagać, aby istniejąca w chwili zawarcia umowy niewiedza wypowiadającego o określonych faktach była usprawiedliwiona, z czym będziemy mieli do czynienia wtedy, gdy wypowiadający nie mógł się o nich dowiedzieć przy dołożeniu należytej staranności[4].

W literaturze niemieckiej wyrażono pogląd[5] – przez większość doktryny odrzucany[6] – że wypowiedzenie nadzwyczajne może być uzasadnione również okolicznościami, które nastąpiły po jego dokonaniu, jeżeli tylko pozostają w wewnętrznym związku (innerer Zusammenhang) z pierwotnymi przyczynami. Przyjmuje się, że w takiej sytuacji wypowiedzenie staje się skuteczne z chwilą pojawienia się nowych okoliczności, bez potrzeby składania dodatkowego oświadczenia.

Przeniesienie przedstawionej interpretacji na grunt polskich przepisów nie jest uzasadnione.

Pomijając jej uwarunkowanie „bezpośrednim” charakterem ograniczeń wypowiedzenia na gruncie § 89a HGB[7] należy stwierdzić, że ocena, czy na wypowiadającym ciążył określony obowiązek kwalifikowany jako ograniczenie prawa wypowiedzenia i w konsekwencji: czy doszło do naruszenia tego obowiązku wskutek dokonania przedwczesnego wypowiedzenia, z konieczności musi być formułowana wyłącznie przy uwzględnieniu okoliczności istniejących w chwili złożenia oświadczenia o wypowiedzeniu.

Jeżeli doszło do naruszenia ograniczeń prawa wypowiedzenia, to późniejsze pojawienie się okoliczności mogących usprawiedliwić wypowiedzenie nie jest w stanie zmienić tej oceny.

Nie oznacza to, że okoliczności te nie mają żadnego wpływu na wzajemne relacje stron. Uzasadnione wydaje się bowiem stanowisko, że nowe okoliczności mogą być uwzględniane na płaszczyźnie badania zakresu obowiązku odszkodowawczego ciążącego na wypowiadającym.

Mianowicie, mogą one oddziaływać na ocenę prawdopodobieństwa poniesienia przez adresata wypowiedzenia szkody w postaci utraconych korzyści. W razie nastąpienia po wypowiedzeniu nowych okoliczności mogących usprawiedliwić przedwczesne wypowiedzenie z reguły będzie można przyjąć, że wypowiadający dokonałby na ich podstawie wypowiedzenia i tym samym wyłączył możliwość powstania prawnie chronionego uszczerbku.