SPIS TREŚCI
1. Z przepisów bezpośrednio regulujących umowę agencyjną, zamieszczonych w tytule XXIII („Umowa agencyjna”) Księgi trzeciej k.c., kwestii możliwości wypowiedzenia tej umowy zostały poświęcone przepisy ujęte w dwóch artykułach: 7641 i 7642 k.c.
Pierwszy z nich, art. 7641 k.c., reguluje możliwość wypowiedzenia umowy agencyjnej zawartej na czas nieoznaczony. Umowa taka – zgodnie z § 1 – może być wypowiedziana na miesiąc naprzód w pierwszym roku, na dwa miesiące naprzód w drugim roku oraz na trzy miesiące naprzód w trzecim i następnych latach trwania umowy, a zatem: z zachowaniem stosownego terminu wypowiedzenia.
Z kolei w art. 7642 § 1 k.c. czytamy, że umowa agencyjna, także ta zawarta na czas oznaczony, może być wypowiedziana bez zachowania terminów wypowiedzenia z powodu niewykonania obowiązków przez jedną ze stron w całości lub znacznej części, a także w przypadku zaistnienia nadzwyczajnych okoliczności.
Przepisy art. 7641 k.c. dotyczące możliwości wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony stanowią implementację prawa wspólnotowego, tj. art. 15 ust. 1-2, 4-6 dyrektywy 86/653/EWG, gdzie również przewidziano możliwość wypowiedzenia umowy na czas nieoznaczony z zachowaniem określonych terminów wypowiedzenia.
Dyrektywa nie reguluje natomiast możliwości wypowiedzenia umowy bez zachowania terminów wypowiedzenia. W art. 16 mowa jest jedynie o tym, że dyrektywa nie narusza zastosowania ustawodawstw państw członkowskich, które przewidują natychmiastowe rozwiązanie umowy agencyjnej: a) z powodu niespełnienia obowiązków w całości lub częściowo przez jedną ze stron; b) w przypadku wystąpienia wyjątkowych okoliczności. Porównanie brzmienia art. 16 dyrektywy i art. 7642 § 1 k.c. nie pozostawia jednak wątpliwości co do tego, że również przy redakcji art. 7642 § 1 k.c. polski ustawodawca wzorował się na postanowieniach dyrektywy.
W zbliżony sposób kwestię wypowiedzenia umowy o przedstawicielstwo handlowe uregulował ustawodawca niemiecki. W przepisach § 89 HGB znajdujemy postanowienia dotyczące wypowiedzenia z zachowaniem stosownego okresu i terminu[1] umowy zawartej na czas nieoznaczony. Natomiast § 89a HGB przewiduje możliwość wypowiedzenia natychmiastowego z ważnego powodu każdej umowy, niezależnie od tego, czy została zawarta na czas oznaczony czy nieoznaczony.
2. O wypowiedzeniu traktują również dwa przepisy pomieszczone wśród przepisów tzw. części ogólnej zobowiązań, tj. art. 3651 oraz 3841 k.c. Zgodnie ze swoim ogólnym charakterem dotyczą one wszystkich zobowiązań o charakterze ciągłym.
Wymaga ustalenia znaczenie tych przepisów dla problematyki wypowiedzenia umowy agencyjnej.
Zgodnie z art. 3651 k.c.:
zobowiązanie bezterminowe o charakterze ciągłym wygasa po wypowiedzeniu przez dłużnika lub wierzyciela z zachowaniem terminów umownych, ustawowych lub zwyczajowych, a w razie braku takich terminów niezwłocznie po wypowiedzeniu.
Mimo niejednoznacznego sformułowania tego przepisu należy podzielić wyrażane w literaturze stanowisko, że stanowi on źródło (podstawę) prawa wypowiedzenia zobowiązań o charakterze ciągłym[2].
Nie jest trafny pogląd G. Tracza, że znaczenie art. 3651 k.c. ogranicza się wyłącznie do wskazania skutków wypowiedzenia, zaś źródłem prawa wypowiedzenia jest norma konstruowana poprzez
odwołanie się do analogii iuris i związanej z nią wiodącej zasady prawa cywilnego, jaką jest autonomiczność podmiotów tego prawa i przewijającego się w niej założenia godności i równości wszystkich ludzi[3].
Ujęcie, zgodnie z którym ustawodawca wyraźnie reguluje jedynie skutki skorzystania z prawa wypowiedzenia, natomiast w odniesieniu do kwestii ustalenia istnienia tego prawa odsyła interpretatora do wnioskowania w drodze analogii iuris, razi swoją sztucznością.
Bardziej prawidłowe wydaje się rozumowanie, że skoro ustawodawca w art. 3651 k.c. unormował skutki skorzystania z prawa wypowiedzenia zobowiązania ciągłego, to tym samym wyposażył strony w takie prawo. Nie sądzę, aby przedstawiona wykładnia nie dawała się pogodzić z literalnym brzmieniem art. 3651 k.c.
Zbadanie relacji art. 3651 do art. 7641 § 1 k.c. wymaga ustalenia, czy także ostatni z powołanych przepisów może być traktowany jako źródło prawa wypowiedzenia, w tym wypadku umowy agencyjnej, czy też jedynie jako regulacja dotycząca terminów wypowiedzenia.
Z analogicznych powodów co przed chwilą przytoczone należy odrzucić zapatrywanie G. Tracza, że zawartość normatywna przepisów regulujących wypowiedzenie bezterminowych umów nazwanych (w tym i umowy agencyjnej) ogranicza się – podobnie jak w przypadku art. 3651 k.c. – głównie do ustalenia długości terminów wypowiedzenia, gdyż podstawą wypowiedzenia jest „norma ogólna i to, w dodatku, niewyrażona w przepisie prawa”[4].
Można jednak twierdzić, że skoro art. 3651 k.c. stanowi źródło prawa wypowiedzenia bezterminowego zobowiązania ciągłego, a ponadto stanowi, że zobowiązanie takie wygasa po wypowiedzeniu z zachowaniem terminów umownych, ustawowych lub zwyczajowych, to przepis art. 7641 k.c. jest właśnie jednym z takich przepisów ustawowych regulujących długość terminu wypowiedzenia.
Uzasadniona wydaje się jednak odmienna interpretacja upatrująca w art. 7641 § 1 k.c. źródła prawa wypowiedzenia umowy agencyjnej.
Podstawowy argument wynika z porównania art. 7641 § 1 z art. 7642 § 1 k.c. Obydwa przepisy używają sformułowania „umowa […] może być wypowiedziana”. W odniesieniu do art. 7642 § 1 k.c. nie może budzić zastrzeżeń teza, że za pomocą przywołanego zwrotu ustawodawca przyznał stronom prawo wypowiedzenia. Przemawia to za przyjęciem takiej samej wykładni na gruncie art. 7641 § 1 k.c.
Jak się wydaje, nie bez znaczenia jest tu również okoliczność, że przepis ten obowiązywał jeszcze przed wejściem w życie art. 3651 k.c. i że w tym czasie bez wątpienia stanowił podstawę prawa wypowiedzenia. Ustawodawca zaś nie zmienił brzmienia art. 7641 § 1 k.c. mimo wprowadzenia art. 3651 k.c.
Drugi z ogólnych przepisów dotyczących wypowiedzenia zobowiązań ciągłych, art. 3841 k.c., stwierdza, że
Wzorzec wydany w czasie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym wiąże drugą stronę, jeżeli zostały zachowane wymagania określone w art. 384, a strona nie wypowiedziała umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia.
W literaturze i orzecznictwie raczej zgodnie przyjmuje się, że warunkiem możliwości wydania wzorca w sytuacji opisanej w art. 3841 k.c. – przez co należy rozumieć zarówno wydanie nowego wzorca jak i zmianę dotychczasowego – jest zastrzeżenie w umowie lub w dotychczasowym wzorcu stosownej klauzuli upoważniającej do takiej ingerencji w stosunek prawny (tzw. klauzuli modyfikacyjnej). Przy czym z uwagi na potrzebę ochrony interesów adherenta klauzulom takim stawia się określone wymagania[5].
Rozbieżne poglądy reprezentowane są natomiast przy wyznaczaniu zakresu zastosowania art. 3841 k.c.
Najdalej idzie zapatrywanie, zgodnie z którym możliwość wydania wzorca dotyczy wszystkich umów tworzących zobowiązanie ciągłe. Nie ma tu znaczenia, czy umowa jest zawarta na czas nieoznaczony czy też oznaczony i tym samym, czy podlega wypowiedzeniu. Przepis art. 3841 k.c. postrzegany jest tutaj jako samodzielna podstawa prawa wypowiedzenia.
Reprezentanci odmiennego stanowiska przyjmują natomiast, że wydanie wzorca w trybie art. 3841 k.c. wchodzi w rachubę wyłącznie przy umowach, które podlegają wypowiedzeniu[6].
Wspólną wadę obydwu koncepcji stanowi zgodnie przyjmowane założenie, że wydanie wzorca w trybie art. 3841 k.c. wymaga uprzedniego zastrzeżenia stosownej klauzuli modyfikacyjnej.
Jeżeli taka klauzula została skutecznie zastrzeżona i proponent korzysta z przyznanego mu uprawnienia, to fakt działania w oparciu o treść klauzuli stanowi, w moim przekonaniu, wystarczające uzasadnienie dla związania adherenta treścią zmienionego stosunku prawnego. Jest on w dostateczny sposób chroniony na etapie oceny ważności klauzuli modyfikacyjnej. Nie ma potrzeby uzależniania związania wzorcem od braku reakcji adherenta przybierającej postać wypowiedzenia umowy[7].
Próba wyznaczenia – od strony pozytywnej – zakresu zastosowania art. 3841 k.c. musi uwzględniać dwa założenia.
Po pierwsze, musi chodzić o stosunek prawny podlegający swobodnemu wypowiedzeniu przez adherenta. Wskazuje na to treść omawianego przepisu, gdzie mowa, że wzorzec wiąże, jeżeli „strona nie wypowiedziała umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia”. W tym zakresie rację należy przyznać reprezentantom drugiego z przedstawionych wcześniej kierunków interpretacyjnych.
Po drugie, jako że chodzi o przypadki wydania wzorca mimo braku klauzuli modyfikacyjnej, dokonana w ten sposób ingerencja w treść stosunku prawnego nie może prowadzić do naruszenia zasady pacta sunt servanda.
Obydwu założeniom odpowiada ujęcie, zgodnie z którym zakres zastosowania art. 3841 k.c. obejmuje te umowne zobowiązania o charakterze ciągłym, które mogą być swobodnie wypowiedziane przez obydwie strony umowy.
Najbardziej typowy przykład takiego zobowiązania – który prawdopodobnie miał na uwadze ustawodawca wprowadzając regulację obecnie zawartą w art. 3841 k.c.[9] – to zobowiązanie bezterminowe podlegające wypowiedzeniu z zachowaniem takiego samego dla obydwu stron terminu wypowiedzenia[10].
W takim przypadku oczekiwania stron co do związania umową w pierwotnym kształcie chronione są jedynie do czasu wyznaczonego przez najbliższy termin wypowiedzenia. Żadna ze stron nie ma bowiem pewności, że druga nie dokona wypowiedzenia. Mechanizm działania art. 3841 k.c. sprawia, że wydanie przez proponenta wzorca nie prowadzi do naruszenia zasady pacta sunt servanda i oczekiwania adherenta co do związania umową w przyjętym kształcie.
Adherent ma bowiem prawo wyboru. Jeżeli nie chce pozostawać w stosunku prawnym, którego treść ma ulec modyfikacji, może skorzystać z przysługującego mu prawa wypowiedzenia, przez co zapobiegnie zmianie. Do chwili wygaśnięcia zobowiązania w najbliższym terminie wypowiedzenia strony pozostaną związane dotychczasową treścią umowy/wzorca. Jeżeli natomiast akceptuje dokonane zmiany, może powstrzymać się od wypowiedzenia, wskutek czego stosunek prawny ulegnie stosownej zmianie[11].
Poczynione ustalenia dotyczące interpretacji art. 3841 k.c. pozwalają sformułować wniosek, że przepis ten nie wnosi nic nowego do problematyki wypowiedzenia umowy agencyjnej. W szczególności nie stanowi on źródła prawa wypowiedzenia. Nawiązując do obowiązującej w danym stosunku prawnym regulacji prawa wypowiedzenia art. 3841 k.c. wyznacza jedynie moment związania wzorcem umownym wydanym w czasie trwania stosunku prawnego.
[1] Na temat rozróżnienia okresu i terminu wypowiedzenia na gruncie § 89 HGB zob. rozdział III, § 1, I, 2, A.
[2] Zob. P. Machnikowski, (w:) Kodeks…, red. E. Gniewek, s. 560; M. Safjan, (w:) Kodeks…, red. K. Pietrzykowski, t. I, s. 1032.
[3] G. Tracz, Sposoby…, s. 120-122. Autor jednak stwierdza (s. 118), że art. 3651 k.c. „reguluje” czy też „przewiduje” prawo wypowiedzenia.
[4] G. Tracz, Sposoby…, s. 132.
[5] 1) klauzula nie może uprawniać do takich zmian, które prowadziłyby do naruszenia istoty umowy (art. 3531 k.c.); 2) klauzula nie może uprawniać do takich zmian, które dotyczyłyby istotnych elementów umowy; 3) klauzula nie może mieć blankietowego charakteru, a zatem powinna wskazywać sytuacje faktyczne, w których może dojść do jednostronnej zmiany stosunku prawnego, oraz kryteria takich zmian po to, aby można było ocenić, czy zaistniały przyczyny uzasadniające ingerencję w stosunek prawny i czy poziom reakcji proponenta był usprawiedliwiony w stosunku do rzeczywiście zaistniałych powodów, M. Bednarek, (w:) System prawa prywatnego, t. 5, s. 602 wraz ze wskazaną tam literaturą i orzecznictwem.
[6] Zob. M. Bednarek, (w:) System prawa prywatnego, t. 5, s. 605-606 i referowane tam poglądy.
[7] Warto zwrócić uwagę na to, że w przypadku, gdy strona na podstawie klauzuli modyfikacyjnej zmienia treść stosunku prawnego w drodze „zwykłego” oświadczenia woli, a nie poprzez wydanie wzorca, ustawodawca nie przyznaje drugiej stronie prawa wypowiedzenia umowy.
[8] Warto przypomnieć, że wymóg zastrzeżenia klauzuli modyfikacyjnej nie był formułowany na gruncie art. 71 § 2 k.z., pierwowzoru art. 3841 k.c. Zob. R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, s. 170-171; L. Domański, Instytucje kodeksu zobowiązań. Komentarz teoretyczno-praktyczny. Część ogólna, Warszawa 1936, s. 374-375.
[9] A wcześniej w art. 385 § 3, art. 385 § 2 k.c. oraz art. 71 § 2 k.z.
[10] Por. L. Domański, Instytucje…, s. 374-375, gdzie Autor ograniczał zakres zastosowania art. 71 § 2 k.z. do umów bezterminowych. Należy jednak przyjąć, że uregulowany w art. 3841 k.c. tryb inkorporacji wzorca do treści stosunku prawnego znajduje również zastosowanie do stosunków prawnych terminowych, przewidujących dla obydwu stron prawo swobodnego wypowiedzenia, a także w przypadku związania stron różnymi terminami wypowiedzenia. W tym ostatnim wypadku przy badaniu, kiedy przypada „najbliższy termin wypowiedzenia”, należy jednak uwzględniać również termin wypowiedzenia wiążący proponenta. Generalnie chodzi o to, aby wydanie wzorca nie mogło być wykorzystane jako instrument nacisku na adherenta, aby ten dokonał wypowiedzenia przez upływem okresu związania proponenta, wynikającego z zastosowania właściwego dla niego terminu wypowiedzenia.
[11] Należy chyba przyjąć, że wzorzec zmieniający stosunek prawny będzie wiązać od dnia, następującego po dniu, w którym adherent mógł najpóźniej wypowiedzieć umowę z najbliższym terminem wypowiedzenia, tak R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, s. 171. Co do poglądów reprezentowanych współcześnie zob. M. Bednarek, (w:) System prawa prywatnego, t. 5, s. 604-605 wraz z powołaną tam literaturą i orzecznictwem.